چه کنیم تا خانواده خوبی داشته باشیم؟

مهدیه موسی زاده- کوچک یا بزرگ، روستایی یا شهری، ثروتمند یا فقیر، پر سر و صدا یا آرام؛ همه این‌ها ویژگی خانواده‌های ماست. خانواده‌هایی که ابتدا تنها شامل یک زوج هستند و بعد از گذشت چند ماه یا چند سال با تولد فرزندان، جمع کوچک یا بزرگی را تشکیل می‌دهند. در این جمع کوچک یا بزرگ، تمام خصوصیت‌های اخلاقی هر عضو خانواده، بر دیگر افراد تاثیر می‌گذارد. دختران مهربانی نسبت به فرزند را از مادرشان یاد می‌گیرند، حتی در کودکی سعی می کنند برای عروسک‌هاشان نقش مادر را بازی کنند. پسران هم مردانگی و غیرت و نان‌آوری را از پدرشان می‌آموزند؛ حتی پسرهای کوچک خانواده هم دوست دارند کاری به آن‌ها سپرده شود و آن‌ها مثل یک مرد بزرگ از عهده آن کار برآیند.
بنابراین خانواده به عنوان اولین و مهم‌ترین اجتماعی که هر فرد در آن تاثیر می‌گذارد و تاثیر می‌پذیرد، مستلزم آموزش و پرورش متفاوتی در جهت رشد و تکامل افراد است. به همین دلیل خداوند در قرآن کریم در سوره روم و اعراف، خانواده را نخستین کانون رشد و آرامش بشری معرفی می‌کند. کوچک‌ترین رفتار هر عضو خانواده می‌تواند روحیه، طرز فکر، نوع برخورد و حتی مسیر عضو دیگر را تحت‌الشعاع قرار دهد. به همین دلیل حفظ خانواده از آسیب‌های اجتماعی که سبب ناهنجاری‌های اخلاقی و رفتاری می‌شوند، بسیار مهم است و مطابق فرمایش خداوند در سورۀ تحریم، موجب نجات از رنج و عذاب دنیوی و اخروی خواهد شد.
خداوند در قرآن به خانواده اهمیت ویژه‌ای می‌دهد و احکام و آداب فراوانی برای رشد و بالندگی اعضای آن مقرر کرده است. در روایت‌هایی که از معصومین نقل شده نیز بر رعایت حقوق متقابل افراد خانواده نسبت به هم تاکید زیادی شده است. رعایت قوانینی که خداوند و اولیای او به بشریت پیشنهاد داده‌اند، برای رفاه، آسایش، رشد و تعالی خانواده است. اهمیت خانواده به قدری است که آیت الله جوادی آملی نیز در کتاب مفاتیح الحیات بخشی جداگانه را در نقل احادیث مربوط به آن اختصاص داده اند.

در باب اهمیت دادن به نیازهای مختلف خانواده در مفاتیح الحیات آمده است:

کسب روزی حلال و پرداخت صدقه
حضرت یعقوب(ع) برای تأمین نیاز خانواده خود، فرزندانش را به دربار حاکم مصر فرستاد تا با دریافت گندم مورد نیاز، قحط سالی را سپری سازند و حتی در دومین بار برای دریافت گندم، فرزند محبوب خود بنیامین را نیز همراه برادران وی گسیل داشت. (سوره یوسف، آیات ۶۸-۵۸)
وقتی حضرت ابراهیم(ع) به فرمان خدا همسر و فرزند خود را به مکه آورد، دست به دعا برداشت و عرض کرد: پروردگارا من برخی از فرزندانم (اسماعیل و نسل او) را در سرزمین بی‌کشت و زرع، در کنار خانه محترم تو سکونت دادم؛ پروردگارا تا نماز را برپا دارند، پس دل‌های گروهی از مردم را به آنان گرایش ده و آنان را از میوه‌ها و محصولات روزی عطا کن، باشد که سپاس‌گزاری کنند. (سوره ابراهیم، آیه۳۷)

همچنین جناب لوط که پس از تلاش فرهنگی فراوان نتوانست مردم را از هلاکت برهاند برای نجات خانواده با ایمان خود چنین دعا کرد: پروردگارا، من و خانواده ام را که تنها گروندگان به من‌اند از ورز و وبال آنچه این مردم انجام می‌دهند، رهایی بخش. (سوره شعراء، آیه۱۶۹)
امام رضا(ع) فرمود: هرکس روزی را از راه حلالش بجوید و برای خود و خانواده‌اش هزینه کند همانند مجاهد در راه خداست. آن امام در ادامه این حدیث فرمود: اگر مردی دچار تنگدستی شد، به ضمانت خدا و پیامبرش به میزان غذای مورد نیاز خانواده اش وام بگیرد و اگر پیش از بازپرداخت وام خود وفات یافت، بر عهدۀ پیشوای مسلمانان است که وام وی را بپردازد. (الکافی، ج۵، ص۹۳) امام صادق(ع) فرمود: هرگاه یکی از شما تنگدست شد سفر کند و در پی فضل خدا باشد و خود و خانواده‌اش را ناراحت نکند. (عوالی اللئالی، ج۳، ص۱۹۳) احسان و نیکی به خانواده باید متناسب با توانایی فرد باشد. از این رو امام رضا(ع) فرمود: صاحب نعمت باید برای خانواده خود گشایشی فراهم کند. (الکافی، ج۴، ص۱۱)

دقت در تغذیه خانواده
از جمله زمان‌هایی که همه اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و فرصتی برای بهتر دیدن خانواده فراهم می‌شود، هنگام غذا خوردن است. غذا خوردن در کنار هم، احساس نزدیکی بیشتر بین اعضای خانواده پدید می‌آورد. درباره بحث هم‌غذا شدن با خانواده در مفاتیح الحیات می‌خوانیم:

مومن باید خانواده خود را در همه خوشی‌ها و نعمت‌ها سهیم سازد. حتی در غذاخوردن نیز با آنان باشد. قرآن کریم می‌فرماید: و خدا برخی از شما را در بهره‌وری از روزی بر برخی دیگر برتری بخشیده ‌است، پس کسانی که برتری داده شده‌اند، حاضر نیستند روزی خود و امکان بهره‌برداری آزادانه از آن را در اختیار بردگان خود قرار دهند تا در آن با هم برابر باشند. (سوره نحل، آیه۷۱) امام صادق(ع) در تطبیق این آیه فرمود: شایسته نیست کسی غذایی را به خود اختصاص دهد و خانواده اش را در آن سهیم نسازد. (تفسیر القمی، ج۱، ص۳۸۷)

اگرچه نقل این ضرب المثل قدیمی‌ها که می‌گویند: «چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است» درست و به جا نیست، اما تقدم خانواده بر دیگران، اصلی است که همواره مورد توجه معصومین ما قرار داشته است و در فرهنگ اسلامی اولویت و تقدم خانواده یک اصل به حساب می‌آید و روایات فراوانی بر آن دلالت دارند. رسول خدا(ص) فرمود: هرگاه خدا به یکی از شما خیری عطا کرد، ابتدا خود و خانواده‌اش را از آن بهره‌مند سازد. (الجامع الصغیر، ج۱، ص۷۳) و نیز فرمود: از خانواده آغاز کنید و هر کسی که نزدیک‌تر است مقدم بدارید. (الکافی، ج۵، ص۶۷)

امام سجاد(ع) می‌فرماید: اینکه وارد بازار شوم و پولی داشته باشم که برای خانواده‌ام گوشتی بخرم که بدان نیاز دارند، نزد من از آزادسازی برده‌ای محبوب‌تر است. (الکافی، ج۴، ص۱۲)

توجه به اوقات فراغت
توجه به تفریح و اوقات فراغت خانواده موضوعی است که هرچه زمان پیش می‌رود، کمرنگ‌تر می‌شود. به‌خصوص امروزه که در یک خانواده گاهی پدر و مادر هردو شاغلند و خستگی بعد از کار اجازه نمی‌دهد تا توجه کافی به تفریح و اوقات فراغت فرزندان داشته باشند و تنها می‌توانند در روزهای تعطیل مثل روز جمعه کمی از محیط کار و خستگی آن فاصله بگیرند و به خانواده بپردازند. اگرچه نیکی به خانواده، همواره مطلوب است، روز جمعه برای احسان به خانواده اهمیت ویژه‌ای دارد تا زمینه توجه به جایگاه روز جمعه و معنویت‌گرایی از این طریق برای خانواده فراهم شود. از این رو رسول خدا(ص) فرمود: خانواده خود را روز جمعه از میوه یا گوشتی بهره‌مند سازید تا با آمدن جمعه شادمان شوند. (الکافی، ج۶، ص۲۹۹)

اهتمام به نیکی کردن
هر عملی عکس‌العملی دارد و عکس‌العمل کارهای نیک، پاداش‌های دنیوی و اخروی گوناگونی است. پاداش نیکی به خانواده در مفاتیح الحیات در قالب چند حدیث از پیامبر(ص) و دیگر معصومان ذکر شده است:

رسول خدا(ص) به امیرمومنان علی(ع) فرمود: خدمت به خانواده، کفاره گناهان بزرگ، موجب فرونشاندن خشم الهی، مهریه حوریان بهشتی و موجب فزونی حسنات و درجات است. ای علی! به خانواده خدمت نمی‌کند مگر صدیق یا شهید یا مردی که خدا برایش خیر دنیا و آخرت را خواسته است. (جامع الاخبار، ص۱۰۳) همچنین رسول خدا(ص) فرمود: هر عمل سرگرم‌کننده مومن، باطل و ناصواب است، مگر سرگرمی در سه چیز: پرورش اسب، تیراندازی و شوخی با همسر. (الکافی، ج۵، ص۵۰)

از رسول خدا(ص) روایت شده که نزدیک‌ترین شما به جایگاه من در قیامت، نیکوترین شما از جهت اخلاق و سودمندترین شما نسبت به خانواده خویش است. (عیون اخبارالرضا(ع)، ج۲، ص۳۸)

نیکی به خانواده افزون بر پاداش اخروی در دنیا نیز آثار خوبی دارد. رسول خدا(ص) فرمود: هنگام ورود به خانه، سلام کن، خدا برکتت را افزون می‌کند. (بحار الانوار، ج۶۶، ص۳۹۶) امام سجاد(ع) درباره اهمیت نیکی به خانواده فرمود: پسندیده‌ترین شما نزد خدا بهره‌دهنده‌ترین شما بر خانواده است. (الکافی، ج۸، ص۶۹) امام صادق(ع) نیز فرمود: هر کس نسبت به خانواده‌اش نیکوکار باشد خدا بر عمرش می‌افزاید. (الکافی، ج۸، ص۲۱۹)

خودداری از کارهای ناشایست
همان‌طور که کارهای نیک، پاداش دارند، هرکس برای کارهای ناشایستی که انجام دهد، کیفر می بیند. به خصوص اگر این کارها، به ضرر خانواده تمام شود. رسول خدا(ص) درباره کیفر تباه کردن خانواده و بداخلاقی با آنها سخنان زیادی فرموده است. پیامبر(ص) در جایی می‌فرماید: از رحمت خدا دور است، از رحمت خدا دور است، کسی که خانواده خود را تباه کند. (الکافی، ج۴، ص۱۲) همچنین آن حضرت از اینکه کسی خودش سیر باشد و خانواده‌اش را گرسنه نگه دارد، نهی کرد و فرمود: برای هلاکت یک مرد همین بس که خانواده خود را تباه کند. (دعائم الاسلام، ج۲، ص۱۹۳)

هنگامی که پیامبر(ص) و مردم از خاکسپاری سعد بن معاذ بازگشتند پرسیدند: ای رسول خدا(ص) با سعد کاری کردی که با هیچ کس دیگر نکرده‌ای؛ جنازه‌اش را بدون ردا و کفش مشایعت کردی. فرمود: فرشتگان بدون کفش و ردا در تشییع او حاضر شدند و من به آنان تأسی جستم. گفتند: یک بار سمت راست تابوت و یک بار دیگر سمت چپ آن را گرفتی. فرمود: دستم در دست جبرائیل بود و هرجا را که او می‌گرفت می‌گرفتم. گفتند: به غسل او فرمان دادی و خودت بر جنازه اش نماز گزاردی و خودت به خاکش سپردی؛ آنگاه فرمودی همانا عذاب قبر بر سعد اصابت کرد؟ فرمود: آری، رفتار او با خانواده‌اش تند بود. (علل الشرائع، ص۳۱۰)

در مذمت سختگیری بر خانواده نیز از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: بدترین مردم، مردِ سختگیر بر خانواده است. (الجامع الصغیر، ج۲، ص۷۷) شخصی پرسید: ای رسول خدا! مراد از سختگیری بر خانواده چیست؟ فرمود: مرد هرگاه وارد خانه شد همسرش بترسد و فرزندش بهراسد و بگریزد و هرگاه از خانه بیرون رفت همسرش بخندد. (مجمع الزوائد، ج۸، ص۲۵)