هدیه هایی که راهی بهشت مان می‌کنند
محمود باقری- در این دنیای پیچیده امروزی که شرق و غرب لیبرالیستی، در تقابلی بی فایده با دین و آموزه های خدامحور، در تلاش برای حاکم کردن نظریات خود، فرهنگ‌ها را به چالش کشیده و معنویت را از زندگی روزمره حذف کرده اند، به خلأ اخلاقی رسیده و در منجلابی گرفتار شده اند که در آن بنیان های خانواده و جوامع متزلزل شده است. در اسلام هم کانون گرم خانواده و نیز مقوله اخلاق از اهمیت ویژه ای برخوردار است و احادیث بسیاری در خصوص این دو موضوع وجود دارد.در اهمیت اخلاق همین بس که پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله( می فرمایند «محبوب ترین شما در نزد خدا، خوش اخلاق ترین شماست» و فلسفه بعثت خود را به کمال رسانیدن اخلاق معرفی می کند که «همانا برانگیخته شده ام تا اخلاق بزرگوارانه را به کمال رسانم.»امام علی (علیه السلام) در تعریق اخلاق خوب می فرمایند:«خوش اخلاقى در سه چيز است: دورى كردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردن آسايش و رفاه براى خانواده » و امام صادق (علیه السلام) نیز در پاسخ به پرسشی از معناى خوش اخلاقى فرمودند: «نرمخو و مهربان باشى، گفتارت پاکیزه و مؤدبانه باشد و با برادرت با خوشرویى برخورد کنى. »آن حضرت درباره آثار و برکات خوش اخلاقی می فرمایند:«خوى نيكو جمال است در دنيا، و گشايش و خوشى است در آخرت، و با آن آيين و دين هر كسى كامل مىگردد، و موجب كمال انسان و قرب او به پروردگار متعال است»خانواده اولین حلقه اجتماعی جامعه است، جامعه شناسان معتقدند که برای سنجش استحکام جوامع باید ابتدا انسجام خانواده در آن جامعه را مورد بررسی قرار داد. تشکیل خانواده، گرم نگاه داشتن کانون خانواده و انسجام آن نیز در دین ما از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و احادیث بسیاری به این موضوع اختصاص یافته است؛ که وظایف و حقوق هر یک از اعضا خانواده در برابر یکدیگر را در قالب توصیه‌های اخلاقی معین می‌نماید.حفظ کانون گرم خانواده هنری است که همه اعضای خانواده باید از آن بهره مند و نسبت به آن ملتزم باشند. پدر و مادر در برابر فرزند، همسر و شوهر در برابر یکدیگر، و فرزند در برابر والدین خود، هر کدام در برابر یکدیگر عنوانی داشته و در قالبی که قرار گرفته اند باید با رعایت نکات اخلاقی در حفظ و انسجام کانون خانواده تلاش نمایند.
توصیه های اخلاقی به شوهر در برابر همسر
باور غلطی است که در برخی از مردان وجود دارد که برابر همسر خود ابراز محبت نمی کنند و در حالی که از توصیه های اخلاقی در پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) به مردان در برابر همسرانشان است که:« گفته مرد به همسرش که «من تو را دوست دارم»، هرگز از قلب زن بيرون نميرود ». آن حضرت در توصیه ای دیگر می فرمایند: «يكديگر را به رفتار نيك با زنان سفارش كنيد. » و یکی از ابزارهای رفتار نیک را شاد کردن همسر بر می شمرند که:«خداى بزرگ، به زنان مهربان تر از مردان است و هيچ مردى، زنى از محارم خود را خوشحال نمى كند، مگر آن كه خداوند متعال او را در قيامت شاد مى كند.»امام علی(علیه السلام) در وصیتی به فرزندش محمد بین حنفیه در خصوص نحوه سلوک با همسر می فرمایند: «هميشه با همسرت مدارا کن، و با او به نيکي همنشيني کن تا زندگيت با صفا شود» و نیز از هنر ارتباط شوهر با همسر این است که امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند:«گرامى ترين شما نزد خدا، كسى است كه بيشتر به همسر خود احترام بگذارد.» آری، رفتار نیک و برخورد توام با احترام و خوشحال کردن زن توصیه های اخلاقی است که شوهر باید از آن استفاده کند تا بتواند به نحو احسن وظایف خود را در ایجاد انسجام اسلامی خانواده ایفا نماید. برخی از مردها به ظرایف روابط همسر و شوهری توجه نمی کنند و گاهی اوقات رعایت برخی موارد را فقط از وظایف همسر خود می دانند، مثلا رسیدگی به سر و وضع و زینت و استفاده از رایحه های خوش را از زن انتظار دارند و در حالی که نمی خواهند قبول کنند که زن نیز این توقع را دارد که شوهر خود را با وضعیت مناسب ببیند و در این باره امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«همان گونه که مردان دوست دارند زینت و آرایش را در زنانشان ببینند، زنان نیز دوست دارند زینت و آرایش را در مردانشان ببینند»در روابط شوهر با همسر باید به این توجه کرد که هر چه برای خود می پسندی برای دیگران هم باید بپسندی و بلعکس هر چه بر دیگران و نزدیکان خود نمی پسندی برای خود مپسند، چرا که در روابط خانوادگی پیامبر گرامی اسلام می فرمایند:«پاكدامن باشيد تا زنانتان پاكدامن باشند.»
توصیه های اخلاقی زن در برابر شوهر
زن نیز به عنوان همسر باید به توصیه های اخلاقی و رعایت حقوق شوهر توجه نماید تا به سهم خود کانون خانواده را گرم نگاه دارد. یکی از مهمترین توصیه هایی که بخصوص در روابط همسری به زن می شود رعایت حیا است و پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) می فرمایند:«حيا خوب است ولى براى زنان خوب تر است. »اگر بخواهیم وظایف زن در برابر شوهر را در جمله ای بیان نماییم باید به این حدیث از نبی مکرم اسلام اشاره کنیم که فرمودند:«بهترين زنانتان، آن زن زايا، بسيار مهربان و پاكدامن است كه براى شوهرش خودآرايى مى كند و از غير او خود را محفوظ نگه مى دارد، حرف شوهرش را مى شنود و فرمان او را اطاعت مى كند... .» آن زنانی که به این نکات اخلاقی که هنر زندگی است، عمل نموده اند، زندگی شادتر و مستحکمتری داشته اند تا زنان و مردانی که در توهم عنان بدست گرفتن هستند.
والدین در برابر فرزند
...و اما همین زن و شوهر با به دنیا آمدن فرزند باید نکات اخلاقی دیگری را در روابط خانوادگی خود رعایت کنند تا دارای خانواده ای مومن و شاد باشند. یکی از مهترین موضوع، دوست داشتن فرزند است و در این رابطه نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند «كودكان را دوست بداريد و به آنان مهربانى كنيد و هرگاه به آنها وعده داديد وفا كنيد زيرا آنها شما را روزى دهنده خود مى دانند». و این دوست داشتن هزچه بیشتر باشد مورد پسندتر است که امام صادق(علیه السلام) توصیه می کنند:«بدون ترديد، خداوند بر بنده خود به خاطر شدّت محبّت به فرزندش، رحم مى كند.» و در این دوست داشتن و ابراز آن نباید تفاوتی بین فرزندان گذاشت، امام علی(علیه السلام) در بیان خاطره ای با این موضوع فرمودند: «پيامبر صلى الله عليه و آله كسى را ديدند كه دو فرزند داشت. يكى را بوسيد و ديگرى را رها كرد . پيامبر خدا به او فرمودند : چرا ميان آنان يكسان عمل نكردى؟»اقتضای ارتباط با کودک، برخورد کودکانه است که از توصیه های پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) توجه به همین نکته است که:«هر كس با كودك سروكار دارد، با او كودكانه رفتار كند.» امام علی(علیه السلام) در توصیه ای دیگر از اخلاق عملی به والدین می فرمایند:«حق فرزند بر پدر و مادر این است که اسم خوب بگذارد خوب تربیتش کند و به او قرآن تعلیم دهد.»
فرزند در برابر والدین
فرزندان نیز در برابر والدین خود نیازمند رعایت توصیه های اخلاقی ویژه ای هستند که در قالب حقوق و تکالیف بیان شده است. در روابط فرزند با والدین احترام نهادن و اطاعت از پدر و مادر مهم است و در احادیث بسیاری به این موضوع اخلاقی تاکید شده و حدود و ثغور آن معین شده است. در این باره امیرالمومنین(علیه السلام) می‌فرمایند:«حقّ پدر بر فرزند آن است که پدر را در هر چیز مگر در نافرمانی از خداوند سبحان اطاعت و پیروی نماید..» آن حضرت در حدیثی دیگر بیان می دارند:«شکر از پدر و مادر در هر حال، فرمانبرداری از او امر و نواهی آنان در صورتی که اوامر و نواهی در مسیر وظیفه الهی باشد، و پنهان و آشکار همفکری نمودن با آنها.» برخی فکر می کنند به نام صدا زدن والدین حاکی از صمیمیت و یا پایین تر نشان دادن سن پدر و مادرشان است و در حالی که توجه به حریم فرزندی و والدینی اقتضاء می کند که برخورد توام با احترام داشته و با رعایت حق والدین که در قرآن از آن ها به عنوان رب صغیر نا برده شده است از استفاده از نا کوچک احتراز شود. امام صادق (علیه السلام) در مورد حق والدین بر فرزند می فرمایند:«فرزند نباید پدرش را به اسم صدا کند، پیشاپیش او راه نرود، پیش از پدر ننشیند، و وسیله فحش دادن به او را فراهم نکند.» بی تردید اثر احترام به والدین در بکار بردن الفاظ با شأنیت، بسیار بیشتر از آن هدفی است که در بکار بردن اسم کوچک در خطاب قرار دادن والدین مد نظر است.اثر نیکی به پدر و مادر در زندگی فرد جریان دارد و در آینده و فرزندان وی بازگشت خواهد کرد و توجه به این نکته که این دنیا محلی است که ما بازخورد اعمالمان را خواهیم دید، بخصوص در نسل خود حتما در مشی زندگی حال ما موثر خواهد بود و امام صادق (عليه السلام) در توصیه ای دیگر به فرزندان می فرمایند: «به پدر و مادر خود نيكى كنيد، تا فرزندانتان به شما نيكى كنند.»
سرپرست خانواده
اما وظایفی برای سرپرست خانواده هست که به عنوان ستون خانواده باید بیشتر مد نظر داشته باشد. نوع رفتار پدر با خانواده اهمیت بسیار دارد و به همین مناسبت توصیه های بسیاری برای پدر خانواده بیان شده است. بطور مثال، پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند:«هر کس به بازار رود و هدیهای برای خانوادهاش بخرد و ببرد، (پاداش او) مانند کسی است که برای نیازمندان صدقه میبرد (و هنگامی که هدیه را به خانه میبرد)، باید، قبل از پسران، به دختران بدهد، زیرا کسی که دخترش را شادمان کند، مانند کسی است که یک بنده از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده است. و هر کس [با دادن هدیهای] چشم پسری را روشن کند، گویا از ترس خدا گریسته است و هر کس از ترس خدا بگرید، خداوند او را داخل نعمتهای بهشت کند. » آن حضرت در خصوص رعایت محبت در خانواده توصیه می کنند که:«بهترین مردان امت من، آن کسانی هستند که نسبت به خانواده خود خشن و متکبر نباشند و بر آنان ترحم و نوازش کنند و به آنان آزار نرسانند» حضور پدر در کانون گرم خانواده نیز اهمیت بسیاری دارد چنانچه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید:«از جوانمردی دور است که [مردی] در شهری که خانوادهاش هستند باشد، ولی در غیر خانه خود بخوابد». و نیز در حدیثی از ایشان نقل است که «نشستن مرد در کنار خانوادهاش، نزد خدای بزرگ دوست داشتنیتر از اعتکاف [و نشستن] در این مسجد من است».در احادیث حتی نحوه ورود و روبرو شدن پدر خانواده نیز توصیه شده است مانند حدیثی از امام صادق (علیه السلام) که می فرمایند:«هنگامی که مرد با خانوادهاش برخورد میکند، [به آنان] سلام کند و هنگام ورود با صدای کفش و با سرفه کردن، خانوادهاش را از آمدن خود با خبر کند، تا اینکه چیزی نبیند که او را ناخوش آید». آن حضرت همچنین در سفارشی دیگر به مرد خانواده می فرمایند:«مرد در خانه و نسبت به خانواده اش نيازمند رعايت سه صفت است هر چند در طبيعت او نباشد: خوشرفتارى، گشاده دستى به اندازه و غيرتى همراه با خويشتن دارى.»
برخی توصیه ها نیز به کل خانواده باز می گردد امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:«هرگاه یکی از شما به مسافرت رود و سپس از سفر برگردد، پس باید برای خانواده خود به اندازهای که توانایی دارد سوغاتی بیاورد, اگرچه یک سنگ باشد» ایشان در حدیثی دیگر بیان می دارند:«هر كس به شايستگى در حقّ خانواده اش نيكى كند، عمرش طولانى مى شود.» و از صفات مومن چنین بر می شمرند که:«مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شايسته بهره مند مى سازد تا همه آنان را وارد بهشت كند»
توصیه های اخلاقی به شوهر در برابر همسر
باور غلطی است که در برخی از مردان وجود دارد که برابر همسر خود ابراز محبت نمی کنند و در حالی که از توصیه های اخلاقی در پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) به مردان در برابر همسرانشان است که:« گفته مرد به همسرش که «من تو را دوست دارم»، هرگز از قلب زن بيرون نميرود ». آن حضرت در توصیه ای دیگر می فرمایند: «يكديگر را به رفتار نيك با زنان سفارش كنيد. » و یکی از ابزارهای رفتار نیک را شاد کردن همسر بر می شمرند که:«خداى بزرگ، به زنان مهربان تر از مردان است و هيچ مردى، زنى از محارم خود را خوشحال نمى كند، مگر آن كه خداوند متعال او را در قيامت شاد مى كند.»امام علی(علیه السلام) در وصیتی به فرزندش محمد بین حنفیه در خصوص نحوه سلوک با همسر می فرمایند: «هميشه با همسرت مدارا کن، و با او به نيکي همنشيني کن تا زندگيت با صفا شود» و نیز از هنر ارتباط شوهر با همسر این است که امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند:«گرامى ترين شما نزد خدا، كسى است كه بيشتر به همسر خود احترام بگذارد.» آری، رفتار نیک و برخورد توام با احترام و خوشحال کردن زن توصیه های اخلاقی است که شوهر باید از آن استفاده کند تا بتواند به نحو احسن وظایف خود را در ایجاد انسجام اسلامی خانواده ایفا نماید. برخی از مردها به ظرایف روابط همسر و شوهری توجه نمی کنند و گاهی اوقات رعایت برخی موارد را فقط از وظایف همسر خود می دانند، مثلا رسیدگی به سر و وضع و زینت و استفاده از رایحه های خوش را از زن انتظار دارند و در حالی که نمی خواهند قبول کنند که زن نیز این توقع را دارد که شوهر خود را با وضعیت مناسب ببیند و در این باره امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«همان گونه که مردان دوست دارند زینت و آرایش را در زنانشان ببینند، زنان نیز دوست دارند زینت و آرایش را در مردانشان ببینند»در روابط شوهر با همسر باید به این توجه کرد که هر چه برای خود می پسندی برای دیگران هم باید بپسندی و بلعکس هر چه بر دیگران و نزدیکان خود نمی پسندی برای خود مپسند، چرا که در روابط خانوادگی پیامبر گرامی اسلام می فرمایند:«پاكدامن باشيد تا زنانتان پاكدامن باشند.»
توصیه های اخلاقی زن در برابر شوهر
زن نیز به عنوان همسر باید به توصیه های اخلاقی و رعایت حقوق شوهر توجه نماید تا به سهم خود کانون خانواده را گرم نگاه دارد. یکی از مهمترین توصیه هایی که بخصوص در روابط همسری به زن می شود رعایت حیا است و پیامبر اکرم(صلی الله و علیه و آله) می فرمایند:«حيا خوب است ولى براى زنان خوب تر است. »اگر بخواهیم وظایف زن در برابر شوهر را در جمله ای بیان نماییم باید به این حدیث از نبی مکرم اسلام اشاره کنیم که فرمودند:«بهترين زنانتان، آن زن زايا، بسيار مهربان و پاكدامن است كه براى شوهرش خودآرايى مى كند و از غير او خود را محفوظ نگه مى دارد، حرف شوهرش را مى شنود و فرمان او را اطاعت مى كند... .» آن زنانی که به این نکات اخلاقی که هنر زندگی است، عمل نموده اند، زندگی شادتر و مستحکمتری داشته اند تا زنان و مردانی که در توهم عنان بدست گرفتن هستند.
والدین در برابر فرزند
...و اما همین زن و شوهر با به دنیا آمدن فرزند باید نکات اخلاقی دیگری را در روابط خانوادگی خود رعایت کنند تا دارای خانواده ای مومن و شاد باشند. یکی از مهترین موضوع، دوست داشتن فرزند است و در این رابطه نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند «كودكان را دوست بداريد و به آنان مهربانى كنيد و هرگاه به آنها وعده داديد وفا كنيد زيرا آنها شما را روزى دهنده خود مى دانند». و این دوست داشتن هزچه بیشتر باشد مورد پسندتر است که امام صادق(علیه السلام) توصیه می کنند:«بدون ترديد، خداوند بر بنده خود به خاطر شدّت محبّت به فرزندش، رحم مى كند.» و در این دوست داشتن و ابراز آن نباید تفاوتی بین فرزندان گذاشت، امام علی(علیه السلام) در بیان خاطره ای با این موضوع فرمودند: «پيامبر صلى الله عليه و آله كسى را ديدند كه دو فرزند داشت. يكى را بوسيد و ديگرى را رها كرد . پيامبر خدا به او فرمودند : چرا ميان آنان يكسان عمل نكردى؟»اقتضای ارتباط با کودک، برخورد کودکانه است که از توصیه های پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) توجه به همین نکته است که:«هر كس با كودك سروكار دارد، با او كودكانه رفتار كند.» امام علی(علیه السلام) در توصیه ای دیگر از اخلاق عملی به والدین می فرمایند:«حق فرزند بر پدر و مادر این است که اسم خوب بگذارد خوب تربیتش کند و به او قرآن تعلیم دهد.»
فرزند در برابر والدین
فرزندان نیز در برابر والدین خود نیازمند رعایت توصیه های اخلاقی ویژه ای هستند که در قالب حقوق و تکالیف بیان شده است. در روابط فرزند با والدین احترام نهادن و اطاعت از پدر و مادر مهم است و در احادیث بسیاری به این موضوع اخلاقی تاکید شده و حدود و ثغور آن معین شده است. در این باره امیرالمومنین(علیه السلام) می‌فرمایند:«حقّ پدر بر فرزند آن است که پدر را در هر چیز مگر در نافرمانی از خداوند سبحان اطاعت و پیروی نماید..» آن حضرت در حدیثی دیگر بیان می دارند:«شکر از پدر و مادر در هر حال، فرمانبرداری از او امر و نواهی آنان در صورتی که اوامر و نواهی در مسیر وظیفه الهی باشد، و پنهان و آشکار همفکری نمودن با آنها.» برخی فکر می کنند به نام صدا زدن والدین حاکی از صمیمیت و یا پایین تر نشان دادن سن پدر و مادرشان است و در حالی که توجه به حریم فرزندی و والدینی اقتضاء می کند که برخورد توام با احترام داشته و با رعایت حق والدین که در قرآن از آن ها به عنوان رب صغیر نا برده شده است از استفاده از نا کوچک احتراز شود. امام صادق (علیه السلام) در مورد حق والدین بر فرزند می فرمایند:«فرزند نباید پدرش را به اسم صدا کند، پیشاپیش او راه نرود، پیش از پدر ننشیند، و وسیله فحش دادن به او را فراهم نکند.» بی تردید اثر احترام به والدین در بکار بردن الفاظ با شأنیت، بسیار بیشتر از آن هدفی است که در بکار بردن اسم کوچک در خطاب قرار دادن والدین مد نظر است.اثر نیکی به پدر و مادر در زندگی فرد جریان دارد و در آینده و فرزندان وی بازگشت خواهد کرد و توجه به این نکته که این دنیا محلی است که ما بازخورد اعمالمان را خواهیم دید، بخصوص در نسل خود حتما در مشی زندگی حال ما موثر خواهد بود و امام صادق (عليه السلام) در توصیه ای دیگر به فرزندان می فرمایند: «به پدر و مادر خود نيكى كنيد، تا فرزندانتان به شما نيكى كنند.»
سرپرست خانواده
اما وظایفی برای سرپرست خانواده هست که به عنوان ستون خانواده باید بیشتر مد نظر داشته باشد. نوع رفتار پدر با خانواده اهمیت بسیار دارد و به همین مناسبت توصیه های بسیاری برای پدر خانواده بیان شده است. بطور مثال، پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند:«هر کس به بازار رود و هدیهای برای خانوادهاش بخرد و ببرد، (پاداش او) مانند کسی است که برای نیازمندان صدقه میبرد (و هنگامی که هدیه را به خانه میبرد)، باید، قبل از پسران، به دختران بدهد، زیرا کسی که دخترش را شادمان کند، مانند کسی است که یک بنده از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده است. و هر کس [با دادن هدیهای] چشم پسری را روشن کند، گویا از ترس خدا گریسته است و هر کس از ترس خدا بگرید، خداوند او را داخل نعمتهای بهشت کند. » آن حضرت در خصوص رعایت محبت در خانواده توصیه می کنند که:«بهترین مردان امت من، آن کسانی هستند که نسبت به خانواده خود خشن و متکبر نباشند و بر آنان ترحم و نوازش کنند و به آنان آزار نرسانند» حضور پدر در کانون گرم خانواده نیز اهمیت بسیاری دارد چنانچه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید:«از جوانمردی دور است که [مردی] در شهری که خانوادهاش هستند باشد، ولی در غیر خانه خود بخوابد». و نیز در حدیثی از ایشان نقل است که «نشستن مرد در کنار خانوادهاش، نزد خدای بزرگ دوست داشتنیتر از اعتکاف [و نشستن] در این مسجد من است».در احادیث حتی نحوه ورود و روبرو شدن پدر خانواده نیز توصیه شده است مانند حدیثی از امام صادق (علیه السلام) که می فرمایند:«هنگامی که مرد با خانوادهاش برخورد میکند، [به آنان] سلام کند و هنگام ورود با صدای کفش و با سرفه کردن، خانوادهاش را از آمدن خود با خبر کند، تا اینکه چیزی نبیند که او را ناخوش آید». آن حضرت همچنین در سفارشی دیگر به مرد خانواده می فرمایند:«مرد در خانه و نسبت به خانواده اش نيازمند رعايت سه صفت است هر چند در طبيعت او نباشد: خوشرفتارى، گشاده دستى به اندازه و غيرتى همراه با خويشتن دارى.»
برخی توصیه ها نیز به کل خانواده باز می گردد امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:«هرگاه یکی از شما به مسافرت رود و سپس از سفر برگردد، پس باید برای خانواده خود به اندازهای که توانایی دارد سوغاتی بیاورد, اگرچه یک سنگ باشد» ایشان در حدیثی دیگر بیان می دارند:«هر كس به شايستگى در حقّ خانواده اش نيكى كند، عمرش طولانى مى شود.» و از صفات مومن چنین بر می شمرند که:«مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شايسته بهره مند مى سازد تا همه آنان را وارد بهشت كند»
نظر شما
