نشانه‌های تنش میان آمریکا و ترکیه بر سر «فتح‌الله گولن»
پس از دو روز به شدت ناآرام در ترکیه و در حالی که تنش‌ها به واسطه تلاش نافرجام گروهی از نظامیان برای کودتا علیه دولت همچنان ادامه دارد، عصر امروز (یکشنبه)، ارتش این کشور با صدور بیانیه‌ای رسماً پایان یافتن کودتا و اطاعت خود از دولت را اعلام کرد. با این حال، به نظر می‌رسد اصل ماجرا در عرصه سیاسی تازه آغاز شده است. مهمترین بحثی که در حال حاضر عرصه سیاسی ترکیه را متأثر ساخته، یافتن مقصران و عوامل پشت پرده کودتاست. در حالی که برخی فرضیات، بر دست داشتن خود دولت ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور در ماجرا و به نوعی «نمایشی» بودن کودتا اشاره دارند، دولت آنکارا نوک پیکان حملات خود را متوجه فتح‌الله گولن، روحانی پرنفوذ تبعیدی در آمریکا ساخته است. امری که سبب شد حتی نشانه‌های از تنش میان آمریکا و ترکیه نیز بروز کند؛ زیرا دولت آمریکا از اردوغان می‌خواهد اگر شواهدی در زمینه دست داشتن گولن در کودتا وجود دارد، آن را ارائه کند.
جمعه شب و ساعاتی پس از وقوع کودتای ارتش ترکیه، رجب طیب اردوغان در اولین اظهارات خود که از مکانی نامعلوم و از طریق موبایل با مردم صحبت می‌کرد، انگشت نشانه را به سمت فتح الله گولن برد و گولن و عواملش را متهم به طراحی و اجرای این کودتا کرد. رهبران ترکیه تأکید کردند که نظامیان و طرفداران حامی فتح الله گولن با هدف تصرف اماکن مهم ترکیه دست به کودتا زده‌اند. موج اتهامات مقامات ترکیه باعث شد فتح الله گولن حمایت از کودتا را رد و تغییر نظام ترکیه با استفاده از روش‌های نظامی و غیردموکراتیک را محکوم کند. گولن از ساعات ابتدایی کودتا تا زمان اعلام شکست، ۲ بار طی اظهاراتی هرگونه حمایت از کودتا را رد کرد. فتح‌الله گولن ضمن تأکید بر اینکه هیچ ارتباطی با کودتای ترکیه نداشته، در بیانیه‌ای گفت: «من به شدت، تلاش برای کودتای نظامی در ترکیه را محکوم می‌کنم. دولت باید از طریق یک فرایند انتخابات آزاد و منصفانه نه زور، پیروز شود». وی همچنین اتهامات سران ترکیه در خصوص دخالت در کودتا را رد کرد.
با این وجود، سابقه سیاسی فتح الله گولن و تبعید خودخواسته به آمریکا سبب شده دولت ترکیه همچنان وی را مسئول حوادث شب گذشته در ترکیه قلمداد کنند. با وقوع کودتای جمعه شب، مسئله فتح الله گولن دوباره به یک چالش میان آمریکا و ترکیه تبدیل شده است. بینالی ییلدریم، نخست وزیر ترکیه، در نشست خبری خود بعد از شکست کودتا گفت: «از واشنگتن می‌خواهیم گولن را به آنکارا تحویل دهد، زیرا او رهبر یک گروه تروریستی است و عدم تحویل او را یک اقدام خصمانه علیه خودمان قلمداد می‌کنیم». وی تأکید کرد با اینکه اعدام در قانون اساسی ترکیه نیست، اما دولت تغییرات قانونی را در این زمینه درنظر خواهد گرفت. بلافاصله پس از صحبت‌های نخست وزیر ترکیه، جان کری، وزیر خارجه آمریکا به این موضوع واکنش نشان داد و گفت ترکیه تاکنون هیچ درخواستی برای استرداد فتح‌الله گولن به واشنگتن ارائه نکرده است. کری همچنین از ترکیه خواسته است اگر مدرکی در خصوص دخالت گولن در کودتای ترکیه دارد، ارائه کند.
منابع مختلف، محمد فتح الله گولن را واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلاقی و الهیات اهل ترکیه خوانده که در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند. گولن در عمر خود مشغول تدریس نسخه‌ای پیشرفته از اسلام است با نام «اسلام آناتولیایی» که مبتنی بر آموزه‌های یک عالم اسلامی به نام «سعید نورسی» است. در تفکر گولن که عمیقاً معتقد به مدارا و تسامح است، هرگونه تروریسم شدیداً محکوم و او معتقد به گفت‌وگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌های آسمانی است و خود او برای چنین گفتمان‌هایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بار‌ها پیشقدم شده است. جنبش گولن شامل مدارس، دانشگاه‌ها، مؤسسه‌های حرفه‌ای و کاری و حتی ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی است. در نگاه جهانی، جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. در سال ۲۰۰۹ مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جنبش، مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره می‌کنند.
دولت عدالت و توسعه به رهبری اردوغان نیز نخست با حمایت طرفداران گولن بر سر کار آمد، اما به مرور روابط میان این دو تیره شد. طی یک سال اخیر، اردوغان همه نهادهای وابسته به گولن را سرکوب کرده و از تلاش آن‌ها برای انجام کودتا در ترکیه سخن گفته بود. گولن در واکنش به این امر گفته بود، حزب عدالت و توسعه اولین بار که قدرت را به دست گرفت، وعده تحکیم پایه‌های دمکراسی و ساخت کشور قانونمند را داد، ولی پس از انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۱ به سوی خودکامگی رفت. در مجموع، گولن، شخصیتی است که داعیه «اسلام میانه» را دارد. بهتر است توصیف این «اسلام میانه» را از گزارش مؤسسه آمریکایی رند (RAND) بخوانیم تا موضوع روشن‌تر شود. این مؤسسه در گزارش سال ۲۰۰۷ خود درباره مسلمانان میانه رو می‌نویسد: این مسلمانان حامی دموکراسی، شایسته حمایت آمریکا هستند. حمایت از دموکراسی نیز به معنای مخالفت با مفهوم دولت اسلامی است.
به نظر می‌رسد که فتح الله گولن که زمانی تلاش کرد تا حزب عدالت و توسعه به قدرت برسد در ادامه از راه در پیش گرفته شده از سوی دولت اردوغان در اصلاحات سیاسی و اجتماعی که منجر به پررنگ‌تر شدن اسلام در زندگی اجتماعی این کشور شده چندان رضایت نداشته و قصد به چالش کشیدن دولت برای عقب نشینی از مواضع خود یا استعفای نخست وزیر را دارد؛ موضوعی که با نفوذ عمیق گولن در سیستم قضایی و پلیس این کشور چالشی بزرگ را برای اردوغان و سیاست‌های وی به همراه داشته و خواهد داشت، نباید فراموش کرد که گولن در راستای سیاستی کلان‌تر از سطح ترکیه حرکت می‌کند که عبارت است از مقابله با اسلام سیاسی شیعی که از جمهوری اسلامی ایران منشأ گرفته و اسلام تندرو سلفی که از سوی عربستان سعودی در منطقه دنبال می‌شود.
نظر شما
